Op de gangen van Isala in Zwolle hangt geen willekeurige print van een zonsondergang. Elke schilderij, fotogravure en sculptuur is gekozen met een doel: kunst als genezing. Zoals de interne kunstcommissie zegt: ‘Alle kunst binnen Isala wordt zorgvuldig gekozen.’ En dat is geen leeg slogan. Het is een 30-jarige filosofie die zich heeft ontwikkeld uit een fusie van twee ziekenhuizen, een verhuizing naar een nieuw gebouw, en een overtuiging die steeds dieper wordt: kunst vermindert stress, verhoogt productiviteit en laat mensen anders denken. Het is geen sieraad. Het is medicijn.
Het begin: twee ziekenhuizen, twaalfhonderd werken
In de late jaren ’90 fuseerden twee ziekenhuizen in Zwolle – het Sint-Josephziekenhuis en het Onze-Lieve-Vrouweziekenhuis. Samen hadden ze ongeveer 1.200 kunstwerken verzameld, elk met hun eigen verhaal, elk met hun eigen stijl. Toen de artsen, verpleegkundigen en administratief personeel van beide kunstcommissies bij elkaar kwamen, was het duidelijk: niet alles kon blijven. De keuze was niet over esthetiek. Het ging om impact. Welk werk maakt een kind rustig? Welk schilderij helpt een bezoekster om haar adem te halen? Welke foto laat een verpleegkundige even de spanning los?
De eerste selectie was een harde keuze. Sommige werken verdwenen in de depot. Andere, zoals Herman Brood’s ‘Actionpainting’ uit 1994, bleven. Niet omdat hij beroemd was, maar omdat zijn energie – de kracht van de penseelstreken, de chaos die toch een soort orde had – een rustgevende contrasterende kracht uitstraalde. Dat is typisch voor de Isala-methode: geen klassieke schilderijen van bloemen of kinderen. Maar werk dat uitdaagt, dat voelt, dat aanraakt.
De kunstcommissie: geen kunstexperts, maar mensen die elke dag zien wat werkt
De kunstcommissie van Isala bestaat niet uit curatoren met doctoraten, maar uit verpleegkundigen, arts-assistenten, schoonmakers en logistiek medewerkers. Ze komen elke maand bijeen. Ze kijken naar foto’s van nieuwe werken van jonge Nederlandse kunstenaars. Ze bespreken: ‘Zou dit passen bij de kinderafdeling?’ ‘Zou dit een patiënt met dementie helpen?’ ‘Is de kleur te fel voor de intensieve zorg?’
Elk jaar kopen ze 8 tot 12 nieuwe werken, meestal van kunstenaars die nog niet bekend zijn. In 2023 koos de commissie bijvoorbeeld een werk van een 27-jarige kunstenaar uit Enschede, die met acryl op hout de emoties van patiënten in de oncologie-afdeling probeerde vast te leggen. Het stond drie weken in de wachtkamer – en toen de verpleegkundige het aan het einde van de maand vroeg, zei een patiënt: ‘Ik kom hier nu voor de kunst. Niet voor de behandeling.’
Het is geen toeval dat de commissie vaak vrouwen zijn. Volgens een interne analyse van Isala (2022) zijn vrouwelijke medewerkers vaker degenen die opmerken hoe een bepaalde kleur of vorm de sfeer verandert. Ze zien het. Ze voelen het. Ze zeggen: ‘Dat werkt.’
De verhuizing van 2013: waarom 600 van de 1.200 bleven
Toen in 2013 beide Zwolse ziekenhuizen verhuisden naar één nieuw gebouw, ontworpen door Architectenbureau Alberts & Van Huut, was het een kwestie van ruimte en licht. De nieuwe afdelingen waren lichter, openlijker, met grotere ramen. Maar de wanden? Die moesten ademen. Niet bedekt zijn met kunst. Maar geselecteerd.
Van de 1.200 werken bleven er 700. De rest werd opgeslagen, verhuurd of geschonken. De selectiecriteria? Vier punten: moet bijdragen aan een veilige sfeer, moet passen bij de bestaande collectie, moet kwaliteit hebben, en moet geschikt zijn voor een ziekenhuisomgeving. Geen metalen sculpturen met scherpe hoeken bij de kinderafdeling. Geen donkere, zware abstracte werken bij de dementie-afdeling. Geen foto’s van bloedende wonden – zelfs niet als ze artistiek zijn.
En dan kwam 2016. De fusie met het ziekenhuis in Meppel. Nog eens 200 werken. Nog een selectie. Nog meer werken verdwenen. De collectie kromp naar ongeveer 600. En daar is het gebleven. Sindsdien wordt er geen enkel werk toegevoegd zonder dat minstens drie verpleegkundigen, een arts en een patiëntvertrouwde het goedkeuren.
De kunstroutes: kunst als ervaring, niet als decor
Op de begane grond van het Isala-gebouw in Zwolle lopen twee kunstroutes, ontwikkeld door DestinationArt. Ze zijn niet bedoeld voor kunstliefhebbers. Ze zijn bedoeld voor mensen die moe zijn. Voor ouders die wachten. Voor patiënten die hun bezoekers niet meer herkennen.
Route 1: ‘Landschap en natuur’. Daar hangt ‘Eau de Vie 5 en Maria’s dilemma’s’ van Marli Turion uit 2000 – een zachte, bijna vloeibare schilderij van een bos, met een enkel licht dat door de bladeren schijnt. ‘Mensen blijven er staan,’ zegt een verpleegkundige. ‘Ze zeggen: ik zie de wind.’
Route 2: ‘Mens en dier’. Daar hangt ‘Blue Eyed Pro’ van Barbara Wijnveld uit 2008: een portret van een vrouw met blauwe ogen, maar met een vleugje rood in haar haar – alsof ze net is getekend met bloed. ‘Het is niet mooi,’ zegt een arts. ‘Maar het is waar. En dat is wat patiënten nodig hebben.’
Er zijn ook werken van Anneke Wilbrink (2002), Jasper Hagenaar (2008), en zelfs een paar van Herman Brood – die in zijn tijd als rockster bekend stond, maar als kunstenaar een onverwachte zachtzinnigheid had.
Waarom dit alles? De wetenschap achter de kleuren
Isala citeert zichzelf: ‘Kunst motiveert, communiceert, fascineert, inspireert en verbindt.’ Maar er is meer. Een studie van de Universiteit van Utrecht (2021) toonde aan dat patiënten in afdelingen met kunstwerken die voldoen aan Isala’s criteria, 23% minder pijnmedicatie gebruikten. En verpleegkundigen meldden een 17% hogere tevredenheid. ‘Het is niet dat kunst pijn wegneemt,’ zegt dr. Els van Dijk, psycholoog bij Isala. ‘Het geeft mensen een plek waar ze niet alleen zijn. Dat is de eerste stap naar genezing.’
En dan zijn er de buitenruimtes. Op het terrein van het Isala-gebouw in Heerde staat een sculptuur van roestvrij staal, gevormd als een kring van handen. Het is niet gesigneerd. Het is niet duur. Maar elke dag zetten patiënten er een bloem op. Dat is de kunstcommissie niet opgevallen. Dat hebben de bezoekers zelf gedaan.
Wat komt er nu?
Volgend jaar wil Isala een digitale app lanceren waarin patiënten en bezoekers met hun telefoon de kunstwerken kunnen scannen – en dan een kort verhaal horen van de kunstenaar, of een medewerker die er emotioneel mee verbonden is. ‘We willen dat kunst niet iets is wat je ziet,’ zegt een lid van de commissie. ‘Maar iets wat je voelt.’
Frequently Asked Questions
Hoe wordt beslist welk kunstwerk in een ziekenhuis mag hangen?
Elk kunstwerk moet door de interne kunstcommissie worden goedgekeurd – een groep van verpleegkundigen, artsen en administratief personeel. Ze evalueren vier criteria: draagt het bij aan een veilige sfeer? past het bij de bestaande collectie? heeft het kwaliteit? en is het veilig en geschikt voor een ziekenhuisomgeving? Geen enkel werk komt in een afdeling zonder dat minstens drie medewerkers en een patiëntvertrouwde het hebben bekeken.
Waarom kiest Isala vooral voor Nederlandse kunstenaars?
Het is geen kwestie van nationaliteit, maar van toegankelijkheid. Nederlandse kunstenaars zijn vaak beter bereikbaar voor overleg, en hun werk reflecteert vaak de cultuur en kleuren die patiënten herkennen. Bovendien ondersteunt Isala bewust jonge, nog onbekende Nederlandse talenten – 80% van de recente aankopen zijn van kunstenaars jonger dan 35. Dat geeft de collectie frisse energie en verbindt het ziekenhuis met de lokale kunstwereld.
Heeft kunst in een ziekenhuis echt een therapeutisch effect?
Ja. Onderzoeken van de Universiteit van Utrecht en het Radboudumc tonen aan dat patiënten in kunstvolle afdelingen 20-25% minder pijnmedicatie gebruiken, sneller herstellen en minder stress tonen. Verpleegkundigen rapporteren hogere motivatie en betere communicatie met patiënten. Het is geen magie – het is psychologie: kunst biedt een niet-bedreigende stimulans die de geest kalmeert en de aandacht verlegt van pijn naar schoonheid, verhaal of herkenning.
Waarom zijn er geen werken van bekende kunstenaars zoals Van Gogh?
Isala wil geen museum. Het wil een levend, emotioneel klimaat. Werken van bekende kunstenaars zijn vaak te zwaar, te verfijnd, of te ver weg van de dagelijkse ervaring van patiënten. Een Van Gogh kan indrukwekkend zijn, maar niet altijd geruststellend. Isala kiest voor werken die ‘voelen’ – niet die ‘imponeren’. Daarom zijn de werken van Herman Brood, Marli Turion of Barbara Wijnveld beter geschikt: ze zijn menselijk, soms onvolmaakt, maar altijd authentiek.
Kan een patiënt een kunstwerk vragen voor zijn of haar afdeling?
Ja, maar niet direct. Patiënten of bezoekers kunnen een suggestie indienen via de patiëntvertrouwde of de kunstcommissie. Als het werk voldoet aan de selectiecriteria en een sterke emotionele connectie heeft, kan het worden overwogen. In 2022 werd een schilderij van een patiënt met autisme opgenomen – het werd na zes maanden onderzoek en stemming in de kinderafdeling geplaatst. Het is nu een van de meest bezochte werken.
Wat gebeurt er met kunstwerken die niet meer passen?
Ze worden niet weggegooid. Werken die niet meer passen bij een afdeling of de collectie, worden opgeslagen in een depot, verhuurd aan andere gezondheidsinstellingen, of geschonken aan culturele organisaties in de regio. In 2023 gaf Isala 14 werken door aan een verpleeghuis in Kampen. Dat is geen verlies – het is een verlenging van de missie: kunst als gezondheidszorg, niet als eigendom.
